[Dr. Koldo Casla (Twitter: @koldo_casla) Essex Hukuk Fakültesi’nde Uluslararası İnsan Hakları Hukuku alanında öğretim görevlisi ve Essex İnsan Hakları Merkezi Kliniği Direktörüdür.]
Mevcut gıda ve enerji krizi ile artan hayat pahalılığı bağlamında, mülkiyet hakkının doğrudan ele alınması, içeriğinin ve şeklinin Uluslararası İnsan Hakları Hukukunda (IHRL) ilan edilen Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar (ESCR) doğrultusunda tanımlanması elzemdir.
Bunu yapmanın aciliyeti, farklı siyasi renklere sahip hükümetlerin özel hastaneler ve laboratuvarların yanı sıra evsiz kalan insanları barındırmak için oteller ve diğer konaklama tesisleri de dahil olmak üzere özel mülkiyete ait kaynakları ve tesisleri seferber ettiği Covid-19 salgınının ilk aşamalarında çok önemli hale geldi.
Pandemi, diğer şeylerin yanı sıra, toplumun ihtiyacı olduğunda özel kaynakların kamusal bir işlevi olduğunu hatırlattı.
Uluslararası İnsan Hakları Hukukunun Çok Anlamlılığı
IHRL’deki temel belgeler mülkiyet hakkının kavramsallaştırılması konusunda ya sessiz ya da çelişkilidir. Bu hak 1948 tarihli İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nde ilan edilmiştir, ancak 1966 tarihli Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi (ICESCR) ve Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararası Sözleşmesi (ICCPR) bu haktan bahsetmemektedir. IHRL’deki diğer temel belgelerde olduğu gibi, mülkiyetten yalnızca yasaklanmış ayrımcılık temellerinden biri olarak bahsederler: ICERD, CEDAW, CRC, CRPD ve Göçmen İşçilerin ve Ailelerinin Hakları Sözleşmesi.
Bölgesel insan hakları sistemleri arasında dikkate değer farklılıklar vardır. Avrupa’da mülkiyet, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi önünde en sık talep edilen haklardan biridir. Özel mülkiyete odaklanmasının yanı sıra, Avrupa’nın bir diğer özelliği de hem gerçek hem de tüzel kişileri, yani şirketleri kapsamasıdır. Öte yandan, Amerikalılar Arası İnsan Hakları Mahkemesi ve Afrika İnsan ve Halkların Hakları Komisyonu, azınlıkların ve yerli halkların kültürel haklarını ve kolektif çıkarlarını korumak için mülkiyetin esnek ve geniş bir yorumunu uygulamıştır.
Yeni bir makalede ileri sürdüğüm gibi, söz konusu çok anlamlılığın yanı sıra, ESCR ile ilgilenen uluslararası insan hakları organları mülkiyet hakkının sınırlarını tanımlamaktan büyük ölçüde kaçınmışlardır. Ne BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi (ESKHK) ne de ilgili Özel Prosedür yetki sahipleri bugüne kadar mülkiyet hakkının ana hatlarına ilişkin esaslı bir analiz sunmamıştır. Konu, eski Dış Borç ve İnsan Hakları Bağımsız Uzmanı Juan Pablo Bohoslavsky ve Yeterli Barınma Özel Raportörü Balakrishnan Rajagopal tarafından, her ikisi de Covid-19’un ortaya çıkardığı zorluklarla ilgili olarak zımnen kabul edilmiştir. ESKHK’nın Arazi ve ESKHS (2022) hakkındaki 26 sayılı yeni Genel Yorumu, anlaşılır bir şekilde, kentsel ortamlarla ilgili konuları ve kamu hizmetlerinin özel olarak sağlanması, fikri mülkiyet, haciz ve kira tahliyeleri veya kamusal alanların özelleştirilmesi ve dışlanması gibi arazi dışındaki mülkiyetle ilgili konuları kapsam dışında bırakmıştır.
Mülkiyet konusu ESKHK içtihadında tekrar tekrar gündeme gelmektedir, ancak Komite henüz bu konuyu doğrudan ele almamıştır. ESKHK, barınma haklarını sadece devlete karşı değil, aynı zamanda özel aktörlere karşı da savunmuştur. ESKHK, ipotek hacizlerinde ev sahiplerinin usuli haklarının daha iyi korunması çağrısında bulunmuştur (IDG/İspanya, 2015). ESKHK ayrıca, özel kiralama sektöründeki tahliyelerin orantılılığının vaka bazında bağımsız bir şekilde değerlendirilmesi gerektiğini tespit etmiştir (Ben Djazia ve Bellili / İspanya, 2017). Elverişli konut hakkı, “yetkili makamlar mevcut alternatifler konusunda ilgili kişilerle müzakere ederken tahliyenin ertelenmesini” de gerektirebilir (Gómez-Limón Pardo / İspanya, 2020). López Albán / İspanya (2019) davasında, ESKHK, orantılılık testinin “yalnızca tahliye edilen kişiler için tedbirlerin sonuçlarını değil, aynı zamanda mal sahibinin mülkün mülkiyetini geri kazanma ihtiyacını da incelemeyi gerektirdiğini eklemiştir. Bu, kaçınılmaz olarak, ev olarak veya hayati gelir sağlamak için ihtiyaç duyan bireylere ait mülkler ile finansal kurumlara ait mülkler arasında bir ayrım yapılmasını gerektirir.” Walters v Belçika (2021) davasında ESKHK, mülkiyetin ESKHUS’de yer almamasının bu hakkı kısıtlamak veya bu haktan vazgeçmek için bir neden olmadığını kabul etmiştir. Ancak, bunu yaptıktan hemen sonra, Komite bu muammayı hızlı bir şekilde şu şekilde çözmeye çalışmıştır: “Taraf Devletler, işletmelerin bu tür hakların istismar edilmesine yol açan veya bu tür hakların istismar edilmesine yol açması öngörülebilir bir etkiye sahip olan davranışlarını önlemeyerek veya bunlara karşı koymayarak Sözleşme haklarını koruma yükümlülüklerini ihlal etmiş olurlar.”
Genel olarak, ESCR ile ilgilenen uluslararası organlar mülkiyet konusunda sessiz kalmış, diğer hakları yorumlarken büyük ölçüde bir rahatsızlık olarak ele almışlardır.
